انسان دوران نوسنگي، با الهام از شکلهاي طبيعي و با آميختن آب و خاک، اولين ظرفهاي سفالي را ساخت. صنایع‌دستی به هنر و محصولی گفته می‌شود که تمام یا بخشی از مراحل ساخت آن به دست هنرمند انجام شود، به‌طوری‌که در طراحی آن از فرهنگ بومی و هنرهای اقلیمی استفاده می‌شود.هویت هر کشوری را می توان در لا به لای فرهنگ و تاریخ آن تمدن کهن یافت، و این هویت بخشی از یک داستان باستانی از ارتباطات هنر و تمدن انسان های آن منطقه را بیان میکند. باید اعتراف کنیم که معرفی صنایع دستی ایران، که تمدنی کهن و مردمی اصیل دارد بسیار دشوار است. مردم مهمان‌نواز ایرانی در هر نقطه از کشور با شرایط اقلیمی متفاوت و گاهی سخت، هنر را به کار گرفتند و در زندگی خود جاری کردندایران با دارا بودن تمدنی فاخر و بسیار عمیق، یکی از پایه گذاران تمدن فرهنگی و تاریخی در میان تمام کشورهای دنیا محسوب می گردد.
صنایع دستی برای هر کشور و فرهنگی نیاز مبرم و نماینده ای از تاریخ و نحوه زندگی آنان است. از آنجا که کشور ایران تمدنی ۵۰۰۰ هزار ساله دارد و دارای سنت و فرهنگی غنی است. بدیهی است در آن شاهد تنوع بسیاری از هنرها و صنایع دستی باشیم.
اما در میان آثار هنری با وجود فرهنگ های مختلف در سراسر ایران شاهد آثار متفاوتی هستیم که یکی از فاخرترین این آثار هنری، هنر صنایع دستی می باشد که جلوه ای از فرهنگ قومی و ملی را به عرصه ظهور می رساند.
تایلر محققان و نویسندگان بزرگی همچون تایلر در قرون ۱۷ و ۱۸ میلادی، هنر را تلفیقی از پیچیدگی های سنت و فرهنگ یک جامعه معرفی می کند، با این احتساب ایران با دارای بودن فرهنگی غنی و تاریخی بسیار عمیق یکی از پیشروان رواج این صنعت از قرون گذشته تا به امروز بوده است، به طوری که هنر صنایع دستی در ۳۰۰۰ گونه مختلف هنری در کشور به ثبت رسیده است. در سازمان جهانی یونسکو،۶۰۰ صنعت دستی ثبت شده‌است، که 450 صنعت دستی متعلق به کشور ایران است
عدم مشابهت و تنوع صنایع دستی ایران منجر شده تا کشورهای پیشرفته تمایل بسیار بالایی جهت خرید این صنایع از خود نشان دهند. هنرمندان ایرانی با بهره گیری از نمادهای اساطیری و تاریخی کشورمان و بازتاب آن در صنایع دستی، نقش بسیار تعیین کننده ای در جذب تقاضا جهت خرید این آثار داشته اند
طبق آمارهای رسمی منتشر شده ایران سی امین کشور تولیدکننده صنایع دستی در جهان است ارزش دلاری صادرات صنایع دستی ایران در سال 2019 مبلغی در حدود 700 میلیون دلار است. جالب اینکه اقتصاددانان امروز، آیندۀ اقتصاد جهان را وابسته به هنر و صنایع دستی می دانند و معتقدند حجم عظیمی از مبادلات تجاری و بازرگانی بازارهای آیندۀ جهان در تسخیر صنایع دستی و هنرهای سنتی خواهد بود.
حالا که با صنایع دستی آشنا شدیم باید این موضوع را دریابیم که، در میان فوج عظیمی از هنر صنایع دستی، بعضی از این صنایع مورد توجه ویژه مخاطبان و علاقمندان ایرانی و بین المللی، قرار گرفته است که در ادامه به برخی از جذاب ترین صنایع دستی ایران میپردازیم.
فرش دستبافت
باستان شناسان و متخصصان اعتقاد دارند تاریخچه بافت و تولید فرش در ایران به دوران صفویه (۱۷۳۶ تا ۱۵۰۱ میلادی) برمی گردد. پژوهشگران معتقدند که قرن ۱۶ و ۱۷، آغاز شکوفایی هنر فرشبافی در ایران بوده است. حدود یک سوم فرش دستباف کل دنیا در ایران بافته می شود و ۳۰ درصد از بازار صادرات فرش دستباف در دنیا، در دست ایران است.
فرش دستباف و گلیم نمادی است که از دوران باستان تا به امروز نماد اقوام ایران و ایرانیان بوده است، و این محبوبیت به صورت بین المللی با پذیرش فرش ایرانی به عنوان زیباترین و بالاترین کیفیت در این زمینه از صنایع دستی مورد پذیرش قرار گرفته است.
فرش های دستباف ایرانی با طراحی منحصر بفرد و با تکیه بر سنت طرح های جلوه نگر و بعضا قومی و ملی در سده ۱۷ در به اوج شکوفایی خود دست یافت و این امر تا به امروز فرش های دستباف ایرانی همچون گلیم، زیلو، قالی و قالیچه ها را در زمره یکی از محبوب ترین آثار صنایع دستی جهان قرار داده است.
ظروف مسی
از کهن ترین تکنولوژی های ایرانیان می توان به فناوری تولید ظروف مسی و شیشه ای و شکل دهی با طراحی خاص در سده های گذشته اشاره نمود.
می توان اولین فلزکاران و بالاخص مسگران را ایرانیان دانست، که به فناوران این زمینه مسگر می گفتند که، با توجه به قابلیت های بسیار زیاد همچون میکروب زدایی در غذا، قدرت تحمل حرارت بالا و داشتن اشکال زیبا به سرعت باعث گسترش این هنر در کشورهای مختلف دنیا شد.
صنعت مسگری در اصفهان، کرمان، شیراز و کاشان و یزد در دوران اسلامی و تا به امروز از رونق و شکوفایی برخوردار بوده به گونه‌ای که در اغلب این شهرها یکی از بازارها با عنوان بازار مسگرها به صاحبان این هنر – صنعت اختصاص داشت. در بازار مسگرهای این شهرها ده‌ها مسگر به قوت بازو و ضرب چکش خود، انواع ظروف، وسایل و اشیاء مسین می‌ساختند. امروزه در این بازارها هنوز آثاری از این هنر یافت می‌شود.
این ظروف مسی با داشتن ارکان مختلف و ویژگی هایی پزشکی تا هنری هم اکنون به یکی از صنایع دستی بسیار محبوب تبدیل گشته که ایران سهم بسزایی در این صنعت را دارد و طبق آمار منتشر شده، در سال 2019 صادرات صنایع مس ایران به طول کلی رقمی در حدود 20 میلیون دلار بوده است که از این مقدار رقمی در حدود 2.7 میلیون دلار مربوط به صادرات صنایع دستی مسی و مرتبط به مس می باشد.
صنایع دستی مسی ایران شامل طیف گسترده ایی از محصولات کاربردی مانند سرویس های قابلمه و ظروف پخت و پز، پارچ،لیوان،بشقاب و سینی و محصولات مشابه و همینطور محصولات دکوراتیو مانند ساعت های دیواری و تابلو های مسی می باشد که طیف وسیعی از مخاطبین را در بر میگیرد.
مینا کاری
میناکاری هنری با پیشینه‌ای در حدود پنج هزار سال است که برای زیبایی بخشیدن زیور آلات و ظروف مختلف استفاده می‌شده‌است. این هنر ترکیبی از آتش و خاک است که با هنر نقاشی آمیخته می‌گردد و نقش‌های زیبایی را می‌آفریند. به گفته برخی کارشناسان و در پی تطبیق دادن میناکاری‌های بیزانس با آثار ایرانی، این هنر در ایران شکل گرفته و سپس به دیگر کشورها رفته‌است.
ایران یکی از صادرکننده های اصلی مینا کاری در دنیا است که با هنر ظریف خود چشم هر بیننده را محو خود می کند. صادرات میناکاری ایران در سال 2019 در حدود 41 میلیون دلار بوده که کشور های ایتالیا، اسپانیا، هند، ترکیه، فرانسه، چین، المان، عمارات متحده عربی و انگلستان جزو کشور های اصلی وارد کننده ی محصولات مینا کاری ایران بوده اند.
خاتم کاری
صنایع دستی ایران را می توان به منظومه ای زیبا و رنگین تشبیه نمود که خاتم کاری یکی از ستاره های پر فروغ و نورانی این کهکشان است.
در یک تعریف کلی خاتم کاری عبارت است از چند ضلعی های منظم و رنگین بر سطح کار بر مبنای ایجاد طرحی هندسی یا موزاییک وار یا مثلثی که در مجموع یا ایجاد طرحی منظم اثری شکیل، زیبا و چشم نواز خلق می گردد.
خاتم کاری یکی از اصیل ترین و زیباترین شاخه های صنایع دستی ایران می باشد که ساخت آن علاوه بر ذوق و نگاه هنری سازنده مستلزم صرف وقت، دقت و صبوری و شکیبایی می باشد
صادرات ایران در زمینه ی صنعت خاتم کاری در سال 2019 در حدود 13 میلیون دلار بوده که بسیاری از کشور های اروپایی و آسیایی از خریداران هنر ختام کاری ایران بوده اند.
سوزن دوزی بلوچستان
سوزن دوزی یک نوع گلدوزی و هنر دستی بسیار ظریف است. در زبان انگلیسی به این هنر «سوزنی» “Suzani” می گویند که بر گرفته از کلمه سوزن در زبان فارسی است. پیدایش این هنر را به سال ها پیش و در قبیله های چادر نشین در تاجیکستان، ازبکستان، قزاقستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی نسبت می دهند..سوزن دوزی های بلوچستان از بهترین نمونه های هنر دستی در ایران است.. شواهد موجود حاکی از آن است که این شیوه‌ی دوخت از اوایل اسلام در میان این قوم رایج بوده و دردوره های تیموری و صفوی به اوج خود رسیده است.
سوزن دوزی عبارتست از کارهای دست دوزی که تنها با مدد دستان توانا و فکر خلاق هنرمندان بر عرصه پارچه جاودان می گردد.
در سوزن‌دوزی با کمک نخ‌های رنگی طرح‌های مختلفی را روی پارچه‌های ساده ایجاد می‌کنند. این کار با کمک سوزن و قلاب انجام می‌شود. طرح‌ها در سوزن‌دوزی سیستان و بلوچستان تنوع بسیاری دارند که با گذشت سالیان نه تنها از این تنوع کم نشده، بلکه زنان بلوچ با خلاقیت خود بر آن افزوده‌اند.
با ثبت جهانی هنر سوزن دوزی این هنر ملی ایرانی در بین کشورهای بین المللی شناخته شده است.سوزن دوزی هنری بسیار زیبا است که امروزه مورد توجه طراحان مد و فشن، طراحان داخلی و هم چنین طراحان مبلمان قرار گرفته است .
در سال 2019 ایران صادر کننده ی حدود 12 میلیون دلار پارچه های دست بافت بوده است که بخش عمده ایی از این صادرات مربوط به سوزن دوزی های معروف سیستان و بلوچستان بوده است
سنگ های زینتی ایرانی
کانی ها و سنگ های قیمتی از دیرباز در کشور ما مورد توجه بوده اند. اشاره به گوهرها در نوشته های قدیمی و آثار علمی قدیمی شواهدی از این توجه در ایران باستان است. ایرانیان از دیرباز سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی را به خوبی می شناختند.
سنگ فیروزه
سنگ فیروزه نماد شانس است. غنی برای داشتن بهترین فیروزه های جهان مقصد نهایی نمیتواند جایی جز ایران باشد. معروف ترین معادن سنگ فیروزه ی دنیا در شهر نیشابور ایران قرار دارند و مرغوب ترین سنگ های فیروزه ی دنیا از این معادن استخراج می شود. فیروزه در 2 نوع صاف (عجمی) و رگه دار (شجری) مورد استخراج و استفاده قرار میگیرد و در تولید جواهرات استفاده می شود. طبقه بندی رنگی این سنگ از آبی گرفته تا رنگ سبز متنوع هست
سنگ عقیق
عقیق سنگی ریز با رنگ روشن است که نوع سرخ، سفید و زرد آن بهتر است. این سنگ نیمه شفاف می باشد و جلایی همچون شیشه دارد. نام دیگر این سنگ آگات می باشد و ترکیب آن سیلیس است اما عناصری مانند آلومینیوم، نیکل، کربن، منیزیم و آهن نیز گاهی در ترکیب آن دیده می شوند. عقیق یکی از سنگ های قیمتی ایران است که در بین مردم محبوبیت خاصی دارد و در جواهرات از آن زیاد استفاده می شود.
سنگ گارنت سبز (یا دمانتوئید)
اولین بار این سنگ در روسیه کشف شد. اما بعدها ایران هم به عنوان یکی از استخراج کنندگان این سنگ گرانبها شناخته شد. با ارزش ترین و گران بهاترین سنگ های گارنت به رنگ سبز هستند. البته رنگ های سبز هم به دو رنگ تیره و روشن وجود دارند که رنگ سبز تیره از ارزش بالاتری نیست به گارنت های سبز روشن برخوردار است
یکی از مرغوب ترین معادن سنگ گارنت دنیا در ایران و در شهر رفسنجان واقع شده است و یکی از مرغوب ترین سنگ های گارنت در سطح جهانی از این معدن استخراج می شود.
سنگ لاجورد
سنگ لاجورد یکی دیگر از سنگ‌های قیمتی موجود در ایران است. سنگ لاجورد قدمت بالایی در ایران دارد به شکلی که ایرانیان باستان از این سنگ در کاشی کاری و ساخت مجسمه ها ازش استفاده میکردن. جالب است که بدانید هر چقدر نقاط طلایی داخل سنگ لاجورد بیشتر باشد و رگه‌های سفید کمتری در خودش داشته باشد از ارزش بیشتری برخوردار است. تعدادی از مرغوب ترین و بزرگترین معادن لاجورد جهان در افغانستان واقع شده است و لاجورد هایی با بالاترین کیفیت از این معادن استخراج شده و در کشور هایی نظیر ایران فراوری می شوند.
به طور کلی میزان صادرات ایران در حوزه ی سنگ های گرانبها ی زینتی رقمی در حدود 9 میلیون دلار بوده بخش بزرگی از این صادرات مربوط به سنگ های نام برده شده می باشد.
سرزمین ایران سرچشمه ی تمدن و کتاب مصور تاریخ چندین هزار ساله ی بشر است که در طی قرن ها گنجینه ایی از هنر و صنایع ارزشمند در آن شکل گرفته، تنوع هنر های صنایع دستی در ایران به اندازه ی تنوع اقوام و اندیشه هاست و حد و مرزی نمی توان برای آن قائل بود.
با این وجود بهره ی دنیا از این گنجینه ی فرهنگی و هنری بسیار ناچیز است و محصولات ارزشمند صنایع دستی ایران در بسیاری از جوامع ناشناخته مانده اند.